Seymur Baycanla Əli Novruzovun söhbətini təqdim edir

Seymur Baycan: Bir qələm adamı kimi özündə hansı üstün cəhətləri görürsən?

Əli Novruzov: Məncə, çox yaxşı yaza bilirəm, amma necəsini izah edə bilmərəm. Ola bilər ki, dilə yaxşı hakiməm, bəlkə də mətləbi uzatmıram, konkret yazıram. Mən yazı texnikası haqqında çox oxumamışam, oxuduğum bir-iki xırda şey də ingilis dili ilə bağlıdır, Azərbaycan dili ilə bağlı bu məzmunda material tapmaq onsuz da mümkün deyil. Yazaraq öyrənmişəm, bir də bəlkə başqalarının yaxşı yazılarını oxuyanda onlardan bəzi fəndləri, texnikaları götürmüşəm, özüm də bilmədən indi tətbiq edirəm. Gör-götür dünyasıdır, bəzən bilməyərəkdən təsirlənirsən, yamsılayırsan, oğurlayırsan, bəzən də bilərəkdən. Əgər bütün bu şüurlu-şüursuz götürdüklərimi özünküləşdirib öz üslubumu yarada bilmişəmsə, nə yaxşı mənim üçün. İndiyə qədər yazılarım haqqında çox tənqid, irad, hədyan sözlər eşitmişəm, amma heç kim hələ ki, zəif yazır, ya pinti yazır, ya da yaza bilmir deməyə cəsarət etməyib.

Sənin dediyin o üstün cəhətlərdən ən birincisi, məncə, bizim müəlliflərin yazdıqlarını oxumağımdır. Səni, Ələkbəri, digər ayoçuları oxuyuram, Həmid ağanın ümumiyyətlə vurğunuyam, amma həm də tanınmamış, növcavan müəllifləri mütəmadi oxuyuram. Bir yazı adamı üçün öz müasiri olduğu yerli müəllifləri oxumaq çox vacibdir. Onların səhvlərini görüb sən də təkrarlamayasan, onların uğurlu tapıntılarını öz arsenalına alasan, ya da onların keçdiyi yolu təzədən payi-piyada keçməyəsən. Bəzən bir pinti yazının məzmunu, ideyası o qədər xoşuma gəlir ki, onu Word-ə atıb redaktə edirəm, bir növ öz istədiyim kimi təzədən düzəldirəm, ürəyimə yatan yazı alınandan sonra zövqlə oxuyub yaddaşa vermədən silirəm. Həm öz estetik zövqümü oxşayıram, həm də müəllifin xəncərinin qaşı düşmür.

SB: Bəs zəif cəhətlərin nələrdən ibarətdir?

ƏN: Arada bir rastıma çıxır, bədxah adamlar deməyə bir söz tapmayanda dərhal irad tuturlar ki, kursivdən çox istifadə edir. Yəni cümlədə bəzi sözləri kursivlə yazıram, bu da onlara guya ədabazlıq kimi gəlir. Əslində o kursivin məntiqi var. Birincisi, kursiv mənə imkan verir ki, dırnaq işarəsindən maksimum az istifadə edim. Dırnaq işarəsindən dəhşət acığım gəlir, ancaq ən qaçılmaz məqamlarda dırnaq açıram. İkincisi, mən danışanda cümlə vurğusu ilə danışıram. Yazılarımda kursivin bir məqsədi də cümlə vurğusunu bildirməkdir, çünki qorxuram ki, bizim oxucular həyatda necə düz danışırlarsa, mənim cümlələrimi də elə düz oxuyarlar. Mən axı orada bəzi sözləri xüsusi vurğu ilə deyirəm. Üçüncüsü də, bəzən əcnəbi dildə bir ifadənin azərbaycanca qarşılığını adekvat hesab etməyəndə, orijinalı kursivlə verirəm, amma gərək həmin söz də hazırlıqlı oxucuya tanış olsun, ya da yazıda izah edilsin.

SB: Deməli, özündə zəif cəhətlər görmürsən. Bunu zarafat kimi qəbul edirəm. Ya da kimlərisə cırnatmaq üçün qəsdən belə edirsən. Ümumiyyətlə, son yazılarından hiss edirəm ki, kefin əladır. Nə məsələdir, nə baş verir? Varlanmısan?

ƏN: Yox, əksinə, ən kasıb vaxtlarımdır. Sadəcə Ulenşpigeli oxuyuram, bəlkə buna görə kefim yaxşıdır, ürəyim karnaval istəyir. Özü də gündə 15-20 səhifədən çox oxumuram ki, sabaha da bir şey qalsın. Ümumiyyətlə, çalışıram stressdən həmişə uzaq olum, bütün stress faktorlarını neytrallaşdırıram. Xoşuma gəlməyən, maraqsız adamlarla ünsiyyəti dərhal kəsirəm, ölkə gündəmini izləmirəm, sosial şəbəkələri neçə ildir bağlamışam, gündəlik xəbərləri oxumuram, bir kruqdan bezən kimi həmin kruqu uf demədən tərk edirəm. Depressiya deyilən o xırda burjua modasını da yaxına buraxmıram.

Açığı, mənə elə gəlirdi ki, söhbətə başlayandan ancaq özümü tənqid edirəm, amma deyəsən nə demişəmsə, hamısı özümə tərif çıxıb. Bəlkə onda kənardan sən öz fikrini deyəsən? Səncə mənim bir qələm adamı kimi üstün və zəif cəhətlərim nədən ibarətdir?

SB: Söhbətin sonunda xatırladarsan, sənin üstün və zəif cəhətlərin haqqında danışaram. Bağışla, bir qədər qabırğana döşəməli olacam.

ƏN: Onda gərək qətiyyən yadına salmayım. Qabırğaya döşəmək işində az-maz təcrübəm var, bilirəm ki, obyekt heç də həmişə razı qalmır.

SB: Yoldaş Novruzov, bu gənc müəlliflərə nə vermisən, ala bilmirsən? Kimin kitabı nəşr olunursa, tez başının üstünü kəsdirirsən. Niyə imkan vermirsən bir bismillah eləsinlər?

ƏN: Sahilə Yaya bir dəfə zarafatla yazmışdı ki, Əli ədəbiyyat meydanını indidən özü üçün təmizləyir. Onun da bir kitabını tənqid etmişdim, amma sonradan dostlaşdıq. Yeni kitabını da tənqid edəcəkdim, sonra gördüm Cavid Ramazanov adekvat tənqid yazdı, daha mənim bir söz deməyimə ehtiyac qalmadı.

Zarafat bir kənara, hamı məni qınayır ki, gənc müəlliflərə aman vermirəm, amma heç kim demir ki, Əli sağ olsun, bütün bu yeni müəllifləri oxuyur, onları bir növ təqdim edir, ictimai müzakirəyə çıxardır. Mən əslində demək istəyirəm ki, ay camaat, baxın, belə bir adam var, belə bir şey demək istəyib, məncə pis deyib, bəs siz nə düşünürsüz? Normalda bundan sonra bəzi hadisələr baş verməlidir, amma bizdə nadirən baş verir. Cəlil Cavanşir demişdi ki, mənim tənqidi yazımdan sonrakı ayda onun kitabı Qanun nəşriyyatının ən çox satılan kitablar siyahısında birinci yeri tutdu. Bir növ yerli bestseller oldu. Amma təəssüf ki, belə nümunələr çox çəkə bilmirəm. Əslində Cəlil Cavanşirin kitabını da sərt tənqid etmişdim, heç tərifləməmişdim. Metropoliten Operada bir tamaşaya baxmağa getmişdim, sənə deyim ki, mən ömrümdə elə möhtəşəm tamaşa görməmişdim. Sonra amma Nyu York Taymsda tamaşa haqqında tənqidi oxudum, itin bir yerinə soxub çıxartmışdılar. Yəni bu işlərin qaydası belədir. Ona görə də janrın adı tənqiddir, məsələn, tərif deyil.

Bu yaxınlarda saydım, evdə gənc, yeni, müstəqil müəlliflərin, azad yazarların 150-dən çox kitabı var. Bir-ikisini hədiyyə ediblər, bir-ikisini oğurlamışam, amma geri qalanları ya təqdimatlarda, ya da dükanda qarşıma çıxanda alıb oxumuşam. Demək olar ki, hamısını oxumuşam. İndi də rastıma yeni müəllifin bir kitabı çıxanda alıb oxuyuram. Bütün bunların qarşılığında cəmi 15 tənqid yazmışam, ya yazmamışam. Bu məsələdə reputasiyam isə qorxuncdur. Hansı ki, yazdığım müsbət rəylər də az deyil.

Bayaq da dediyim kimi, yazı adamı öz müasiri olduğu yerli müəllifləri mütləq oxumalıdır. Amma mən bizim gənc və yeni müəllifləri oxuyanda dəhşətə gəlirəm – adamlar biri-birilərinin kitablarını oxumurlar. Baxırsan ki, eyni ölkədə, eyni şəhərdə yaşayırlar, eyni çevrələrdə dolaşırlar, maksimum 5 min oxucusu olan bir yerli ədəbiyyatda mövqeyə iddiaları var, amma heç kim başqasının kitabını oxumur. Hamısı da böyük-böyük danışır ki, yeni Azərbaycan ədəbiyyatı mənim romanımdan başlayacaq. Ay bacı, ay qardaş, axı bu ölkədə yeni Azərbaycan ədəbiyyatı çoxdan var, özü də miqyasımıza görə heç də pis deyil. İndi sən yerli ədəbi mühitə laqeyd qalmısan, proseslərdən, yazanlardan bixəbərsən, biz nə edək? Adamlar Prustun yeddi cildlik İtmiş zamanını oxuyur, amma Seymurun balaca kitabça həcmində Ət və ət məhsullarını oxumur. Sənin əgər Azərbaycan ədəbiyyatında bir yerə iddian varsa, birinci gərək bizim öz yerli və milli müəlliflərimizi oxuyasan ki, ədəbi konteksti biləsən, ədəbi mühiti başa düşəsən. Vaxtın qalsa, sonra Prustu oxuyarsan. Əgər sən sıravi oxucu olsaydın, istəyirsən lap get Riçardsonu, Tekkereyi oxu, sənə bir söz deyən qələt edir. Amma sən axı sıravi oxucu statusu ilə qane olmursan, sən Azərbaycan yazıçısı olmaq istəyirsən. Yazıçı olmaq istəyirsənsə, onda buyur, zəhmət çək, öz müasirlərini də oxu, gör nə yazırlar.

Deyəsən bapbalaca suala palaz boyda cavab verdim. Sonra da utanmaz-utanmaz deyirəm ki, mətləbi uzatmıram. Səncə çox maksimalist yanaşıram məsələyə?

186S.B: Narahat olma, hər şey qaydasındadır. Çox yaxşı danışırsan. Hətta gözlədiyimdən də yaxşı danışırsan… Ət və ət məhsullarının adını çəkdin. 2000-ci illərin əvvəllərində ədəbi mühitdə bir roman xofu hökm sürürdü. Bir dəstə adam elə hey deyirdilər ki, roman elə olmalıdır, roman belə olmalıdır. Sonralar bu müzakirələri aparan adamların çoxu roman yaza bilmədilər. Çünki öz iddialarının qurbanına çevrildilər. O qədər roman elə olmalıdır, roman belə olmalıdır söhbətləri etdilər ki, roman yazmağa qorxdular. Onlar uzun-uzadı mənasız müzakirələr aparanda mən vurdum çayı keçdim. Ət və ət məhsullarını yazıb atdım ortaya. Dedim roman bax belə olmalıdır. Qəbul etsəniz də budur, etməsəniz də. Romana qarşı belə qeyri-ciddi münasibətim çox adamı cırnatdı, amma düşünürəm ki, Ət və ət məhsulları ilə roman xofunu sındırdım. O kitab zamanında çox iş görsə də, indi məni əsla qane etmir. Hətta iki il əvvəl istədim təzədən üstündə işləyib, bir daha nəşr edim. Orasına baxdım, burasına baxdım, fikrimdən daşındım. Yazdıqlarım arasında ən xoşuma gələn mətn 18.6 romanıdır. Hələ də başa düşə bilmirəm onu necə yazmışam. Ənənənin zəifliyini nəzərə alsaq Azərbaycanda elə bir roman yazılmalı deyildi, amma yazılıb. Doğrudan da dəyəsən adam bəzən nə yazdığını özü də bilmir.

Ə.N: Rayx-Ranitskinin xatirələrində oxşar epizod var. Polşalı bir qadın yazıçı dəhşət bir roman yazır, bütün Polşa onun əsərini müzakirə edir, Rayx-Ranitski də həmin qadından müsahibə almağa gedir. Xatirələrində yazır ki, həmin qadına əsəri ilə bağlı nə sual verdimsə, doğru-düzgün cavab verə bilmədi, mənə birdən çatdı ki, bu qadın nə yazdığını özü də bilmir. Sonra da əlavə edir ki, yaxşı əsərləri ərsəyə gətirənlər əslində nə yazdıqlarını, necə yazdıqlarını heç özləri bilmirlər, amma yaxşı əsər yazmaq istəyənlər heç cür o əsəri bitirib ortaya qoya bilmirlər. Hafizəmdən sitat verirəm, ola bilər azca təhrif etmiş olum.

Mən səninlə ikiəlli razıyam. Yazıçının işi roman belə olmalıdır, hekayə belə olmalıdır kimi söhbətlər aparmaq deyil. Yazıçı bəlkə oturub öz ürəyindən, başından keçənləri yazmalıdır, necəsi, niyəsi isə artıq tənqidçilərin işidir. Amma bizim yeni, gənc müəlliflər ən kiçik tənqiddən inciyirlər. Yazıçılıqdan əlavə, həm də tənqidin funksiyalarını öz əllərinə almaq istəyirlər.

SB: Tomas Vulfun “Bir romanın tarixçəsi” adlı gözəl essesi var. Neçə adamdan xahiş etdim ki, o esseni tərcümə etsinlər. Vecinə də alan olmadı.

ƏN: Aha, iki şedevr roman yazandan sonra əslində yaxşı romanı necə yazmağı bilməməsi haqqında uzun essesi. Heç mən də oxumamışam, gərək oxuyum. Deyirlər ki, çox təvazökar, səmimi, ürəkdən yazılmış mətndir.

S.B: Tənqidi yazılarla bağlı daha bir sual vermək istəyirəm. Soruşmaq ayıb olmasın, bəs nisbətən yaşlı nəslin nümayəndələri haqqında niyə tənqidi yazılar yazmırsan? Məsələn, Günel Mövludun ötən il kitabı nəşr olundu. Sənin o kitab haqqında yazını oxumaq maraqlı olardı. Barıt qoymaq kimi başa düşmə, doğrudan nisbətən yaşlı nəsil haqqında yazmamağının səbəbini bilmək istərdim.

ƏN: Axı nisbətən yaşlı nəsil haqqında da yazmışam. Məsələn, Rasim Qaraca, Həmid Herisçi, Qan Turalı haqqında tənqid yazmışam. Günelin də bir kitabını tənqid etmişəm. Sadəcə sonra Günel haqqında o yazıya görə bərk peşman oldum. Günelin yazar kimliyindən başqa bir də ictimai-siyasi kimliyi var, düşmənləri, bədxahları çoxdur. Gördüm ki, ömründə bir dəfə də olsun ədəbiyyat, şeir, ədəbi tənqid ilə maraqlanmayan adamlar mənim yazımı paylaşıb Günel haqqında ağızlarına gələni yazırlar. Mənim yazımdan sui-istifadə edib Günelə qarşı əməlli-başlı hücumlar edirdilər. Fikirləşdim ki, bəlkə düz etməmişəm?

SB: Hə, ədəbiyyatla yaxından və uzaqdan əlaqəsi olmayan adamların tənqidi yazılardan sui-istifadə etmələri çox pis haldır. Adam yazdığına peşman olur. Neçə müddətdir bir şəxs haqqında yazı yazmaq istəyirəm, bilirəm ki, yazıdan xeyli adam sui-istifadə edəcək. Ona görə də qalmışam boğula-boğula. Yuxarı bığ, aşağı saqqal vəziyyətindəyəm.

Eynən. Amma indi Günelin yeni kitabı haqqında yazmaq istəyirəm. Bir də Ələkbərin Emiqrant romanı haqqında yazmaq istəyirəm. O da keçən il azərbaycanca çıxdı. Sadəcə anlaya bilmirəm ki, niyə həm Düşərgə, həm də Emiqrant ölkədə belə total sükutla qarşılandı? Guya bizdə hər gün belə güclü əsərlər çıxır ki, sıradan hadisə deyib üstündən keçirlər? İndi bu nədir? Banal paxıllıq?

SB: Bilmirəm, hal-hazırda bu suala cavabım yoxdur. Əslində cavabım var, sadəcə indi bu barədə danışmaq istəmirəm.

ƏN: Mənim də bəzi mülahizələrim var, amma düz deyirsən, bu haqda indi danışmaq bəlkə hələ lazım deyil.

SB: Müəllifi olduğun birinci və hələlik sonuncu kitabın nəşr edilməsinin üstündən xeyli vaxt keçib…

ƏN: Aha, səkkiz il keçib üstündən.

SB: Kitabdakı hansısa mətnə görə xəcalət hissi keçirirsənmi? Ümumiyyətlə, bu müddət ərzində səndə hansı dəyişikliklər baş verib?

ƏN: Bu yaxınlarda kitaba ötəri göz gəzdirdim, orada yeddi yerdə bir balaca təshih lazımdır, bəlkə təzədən yüngülcə düzəliş edib ikinci nəşri buraxa bilərəm. Yeddi hekayəni həm şəxsi, həm də ictimai planda uğurlu hesab edirəm. Şəxsi planda ona görə ki, qarşıma iki məqsəd qoymuşdum: polifonik, çoxsəsli mətn yaratmaq, məncə bu məqsədim alınıb. Bir də su kimi oxunan, oxucunu özünə pərçimləyən mətn yazmaq. Bu da dəqiq alınıb. Kitab çox rahat, hətta birnəfəsə oxunur.

İctimai tərəfinə gəldikdə isə, mənim kitabımdan sonra hamı başladı hekayə kitabları buraxmağa. Yeddi hekayəyə qədər hamı çalışırdı ki, roman nəşr eləsin, hekayələrini isə müxtəlif ədəbiyyat saytlarına verirdi. Yeddi hekayə göstərdi ki, hekayə kitabları da yaxşı satılır, hekayə kitabları da yaxşı oxunur. Özün də yoxlaya bilərsən, bizim əksər yeni müəlliflərin hekayə kitabları Yeddi hekayədən sonra çıxıb. Mənim kitabım bir növ hekayə kitabları üçün katalizator oldu.

Yeganə təəssüfüm odur ki, deyəsən bir məqamı düzgün çatdıra bilməmişəm: oradakı hekayələrin heç biri müstəqil əsər deyil. Kitabdakı səkkiz hekayənin hər biri vahid mexanizmin bir detalıdır, ayrı-ayrılıqda heç bir funksiyası yoxdur. Yəni sən bir hekayəni o kitabdan çıxarıb ayrıca dərc etsən, mənası qalmır. Ona görə də saytlarda heç bir hekayəni təkbaşına dərc etməyə icazə vermədim, özüm də bilərəkdən İnternetə yerləşdirmirəm. Tənqidçilər isə kitabı tənqid edəndə əvvəlcə hekayələri ayrı-ayrı tənqid edib sonra kitab haqqında yekun rəy verirdilər. Amma oxuculardan çox razıyam, Goodreads-də kitabımın balı 5 üzərindən 3-dür, 24 rəy əsasında. Mən də elə 5 üzərindən 3 bal verərdim oxucu olsaydım. Bir də yaxşı satılıb axı.

O ki qaldı məndəki dəyişikliklər sualına, səkkiz il keçib üstündən, yəqin xeyli dəyişmişəm, yazı texnikam, tərzim püxtələşib, baqajım artıb…

SB: Əli bəy, məncə bu anda, bu dəmdə çox yox, bir az təvazökar olsan, həm sənin özün, həm də oxucular üçün yaxşı olar. Reallıq hissini bu qədər itirmək yaxşı heç nə vəd etmir.

ƏN: Sənin fikrinlə, yumşaq desəm, heç razı deyiləm. Bizim ədəbi çevrələrdə reallıq hissinə tam hakim olan üç-dörd nəfər varsa, ən birincilərdən biri də mənəm. Ədəbiyyatı dörd dildə oxuya bilirəm, mətbuatı beş dildə, yəni dünyada nə baş verdiyindən çox gözəl xəbərdaram. Bir tərəfdən ultra-müasir Nyu York Taymsa abunəyəm, amma o biri tərəfdən də antikvar İnostranka jurnalına. Müasir ictimai-siyasi, ədəbi-bədii proseslər və yeni təmayüllər haqqında adekvat təsəvvürüm var, müqayisə apara bilirəm, pisi yaxşıdan ayıra bilirəm. Sadəcə çox danışmıram, çox yazmıram, bunu təvazökarlığıma yoza bilərsən.

SB: Yazılarımdan ibarət yeddi kitabım nəşr olunub. Hələ nə qədər yazılarım itib-batıb və yaxşı ki, itib-batıb. İyirmi ildir yazı-pozuyla məşğulam. Yüzlərlə yazı yazmışam, amma hal-hazırda məni maksimum on beş yazım nisbətən qane edir. Sən isə səkkiz il əvvəl nəşr olunmuş kitabın haqqında danışarkən deyirsən ki, yeganə təəssüfüm odur ki, deyəsən bir məqamı düzgün çatdıra bilməmişəm. Türklər demişkən, nədir bu güvən partlaması. Bu güvən partlaması mənbəyini haradan götürür?

ƏN: Güvən partlaması deməzdim. İnsan gərək birinci özünü yaxşı tanısın, özü ilə dost olsun, özünə obyektiv daxili qiymət verə bilsin. Mən də həmişə öz gücümü nəzərə almağa çalışıram, nədə zəif, nədə güclü olduğumu təxmin edirəm. Əgər soruşsan o kitabı bu gün yazardımmı, mən də deyərəm yox. Amma səkkiz il əvvəl çıxan kitabdır, öz yerində, öz vaxtında. Geri çevrilib baxanda görürsən ki, heç də səhv addım deyildi, əksinə, hər mənada uğurlu gediş idi. Niyə uğurlu hesab etdiyimi də bayaq dedim. Mənim bu kiçik kitabımdan insanların Dostoyevski, Tomas Mann, ya nə bilim, Robert Muzil miqyası gözləməsi düzgün deyil. Əgər bu gün dünyanın beş qitəsində ən bisavad ftiziator da əlində streptomisin iynəsi, xəstə qəbulu üçün hazır dayanırsa, indi kim Sehrli dağ kimi əsər yarada bilər? Mən qətiyyən dahi filan deyiləm, necə ki böyük şairimiz deyir:

Azəri yurdunun oğluyam mən də,

Az-az uydururam yeri gələndə.

SB: Hə, bu artıq başqa məsələ, yuxarıda çox göylə getmişdin.

ƏN: Göylə getməyin də bir təhəri var. Gərək günəşə çox yaxın uçmayasan, yoxsa qanadlarının mumu əriyər.

SB: Azərbaycan ədəbiyyatında sənin dahilik meyarlarına uyğun gələn dahi ədib varmı?

ƏN: Birmənalı Həmid Herisçi. Mənim üçün mürşidi-kamil, piri-muğan Həmid Herisçidir. Bəs sənin meyarlarına görə Azərbaycan ədəbiyyatında kimi dahi ədib saymaq olar?

SB: Əlbəttə hər bir şəxsin yaradıcılığına qiymət verərkən onun doğulduğu ölkənin, mənsub olduğu xalğın mədəni səviyyəsini, ənənənin nə qədər güclü və zəif olmasını, yaşadığı dövrün şərtlərini mütləq nəzərə almaq lazımdır. Bütün bunları nəzərə aldıqda qətiyyətlə deyə bilərəm ki, Cəfər Cabbarlı, Hüseyn Cavid dahidir. Sırf nəsrdən söhbət gedirsə, mənim subyektiv fikrimə görə, Azərbaycan ədəbiyyatında ən güclü roman Süleyman Rəhimovun Saçlı romanıdır. Saçlı romanında kolorit fontan vurur. Təəssüf ki, Saçlı romanı o qədər də məhşur roman deyil. Heç yazıçıların çoxu o romanı oxumayıb. Əsər sonuncu dəfə allah bilir nə vaxt nəşr olunub. Şahbaz bəydən xahiş etmək lazımdır romanı təzədən nəşr etsin.

Ümumiyyətlə, Süleyman Rəhimov çox geniş diapazona malik yazıçıdır. Əgər onun güclü mütaliəsi və yaxşı bir redaktoru olsaydı, təxminən Sakit Don səviyyəsində bir əsər yaza bilərdi.

ƏN: Bəs razısan ki, Azərbaycan ədəbiyyatının Üzeyir Hacıbəyovu yoxdur? Yəni Azərbaycan musiqisi üçün Üzeyir Hacıbəyov kim olubsa, ədəbiyyatımızda onun qarşılığı olmayıb. Məncə, o mövqeyə hamıdan çox Səməd Vurğun yaxınlaşıb, amma yenə də o miqyasa çata bilməyib.

SB: Birmənalı olaraq razıyam. Ədəbiyyatda Üzeyir Hacıbəyov miqyasında şəxs yoxdur. Miqyas dedikdə, əlbəttə ki, təkcə Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılığı nəzərdə tutulmur, həm də onun gördüyü işlər nəzərdə tutulur. Üzeyir Hacıbəyov tamamilə Avropa musiqi alətlərindən ibarət simfonik orkestr üçün elə musiqilər yazıb ki, o musiqilərlə ən sıravi azərbaycanlıya belə xitab edə bilib. Bu, dünyada çox nadir rast gəlinən fenomendir. Ən azından yaxın coğrafiyada – Türkiyədə, İranda, Orta Asiya və ərəb ölkələrində belə bir şey olmayıb. Adətən sıravi insanlara alətdə çalınan melodiya deyil, o alətin tembri daha çox şey deyir. Yəni tarda, kamançada yaxşı nə çalsan sıravi azərbaycanlıya qəbul etdirə bilərsən. Violonçeldə isə hətta muğam da çalsan, ola bilər azərbaycanlı bunu qəbul etməsin. Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, simfonik orkestrə aid bir çox alətlər, məsələn, kontrabas, trombon yarımvəhşi həyat tərzi keçirən azərbaycanlılar üçün istehza, gülüş, kinayə, məzlənmək ünvanı olub. Mən tək kontrabasda? Bu səydəş, şit, düşük zarafatı çox eşitmişik.

Üzeyir Hacıbəyov isə bütöv simfonik orkestri azərbaycanca danışdırmağı bacarıb. Heç də asan iş, asan missiya deyil. Bu məsələnin bir tərəfi. İkincisi, əsl sənətkar həm də odur ki, onun yaradıcılığı ilə təmasda olan hər kəs yaşından, statusundan, hansı təbəqəyə mənsub olmasından asılı olmayaraq oradan öz qabının həcminə uyğun olaraq nələrsə götürür. Məsələn, ən savadsız, sənət adlı sözün S hərfindən xəbəri olmayan adamlar Çaplinin filmlərinə baxanda gülür. Bir az zövqü, həyatdan xəbəri olan adamlar Çaplinin filmlərinə baxanda kədərlənir. Sənət haqqında dərin məlumatlara, yüksək zövqə sahib olan adamlar isə Çarli Çaplin yaradıcılığına dəhşətli dərəcədə heyran qalırlar. Çarli Çaplinin hər təbəqədən olan adama deməyə sözü var. Statusundan, biliyindən, yaşından asılı olmayaraq hər adam Çaplin yaradıcılığı ilə təmasa girə bilir.

Ədəbiyyatdan misal gətirim. Kiplinqin Mauqli əsəri ilk baxışdan uşaqlar üçün yazılmış əsər təsiri bağışlayır. Nə bilim, bir uşaq düşür cəngəlliyə, heyvanlar arasında böyüyür. Şir elə getdi, ayı belə getdi, canavar onu yedi, çaqqal bunu dişlədi, ilan orada yatdı, qurbağa burada yuxudan oyandı… Uşaqsansa, oxu, kef elə özün üçün. Əslində isə Mauqli çoxmənalı əsərdir. Mauqlidə bir vaxtlar dəbdəbəsi, parıltısı göz qamaşdıran knyaz sarayının necə dağılıb tökülməsi, sarayın divarlarını ot-ələf, kol-kos basması, orada meymunların məskən salması möhtəşəm təsvir olunub. Sənə deyim ki, ədəbiyyatda faniliyin, hər şeyin keçici olmasının, zamanın amansızlığının, zamanın qəddarlığının elə ağır, gözlənilməz təsvirinə çox nadir hallarda rast gəlmişəm. Yəni Mauqli birqatlı, yalnız əyləncəli əsər deyil, əsərin həm də ağır tərəfləri var. Mən hələ təkcə knyaz sarayının dağılmasından, orda meymunların məskən salmasından danışdım. Mauqlidə belə ağır-ağır söhbətlər çoxdur…

Yaradıcılığı ilə hər təbəqədən olan adama xitab etmək xoşbəxtliyi Azərbaycan sənət tarixində Üzeyir Hacıbəyova qismət olub. Qismət olub sözü burda tam da yerinə oturmur. Üzeyir Hacıbəyov bir sənətkar olaraq istedadı, zəhməti, fədakarlığı sayəsində bu xoşbəxtliyə çatıb. Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılığı hər yerdədir. Toyxanada, restoranda, kafedə, radioda, televiziyada, sənədli və bədii filmlərdə, filarmoniyada, konservatoriyada, opera və balet teatrında, musiqili komediya teatrında, mitinqdə, futbol stadionunda, hətta metroda… Üçüncüsü, adamlar var ki, Axundovla, Mirzə Cəlillə, hətta Sabirlə yola getmirlər. Fikir vermisənsə, Üzeyir Hacıbəyova söz deyən, onunla davaya girən adam demək olar ki, yoxdur. Varsa da çox azdır və onlar bəri başdan məğlubiyyətə məhkum olublar. Əslində isə Axundovun, Mirzə Cəlilin dediyini elə Hacıbəyov da deyib. Sadəcə o dərəcədə incə tərzdə deyib ki, heç kimin ruhu da inciməyib. Yəni Üzeyir Hacıbəyov həm də olduqca birləşdirici şəxsdir. Azərbaycanın ictimai-siyasi-mədəni tarixində Üzeyir Hacıbəyov miqyasında yalnız bir şəxs var: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə.

ƏN: İctimai-siyasi planda Nərimanovu da unutmayaq. Rəsulzadə ilə əks qütblər olsa da, müasir Azərbaycan bir növ hər ikisinin əsəridir. Bizim Gürcüstan və Ermənistanla sərhədlərimiz Nərimanov sərhədləridir. Qarabağı, Naxçıvanı, Zəngəzurun bir hissəsini Azərbaycanda saxlamaq üçün Nərimanov min oyundan çıxıb, axırda da istədiyinə çatıb. Hətta Gəncənin dağlıq hissəsini də ermənilər Dağlıq Qarabağa qatmaq istəyirdi, onun da qarşısını alıb. Hələ Gürcüstanla ərazi mübahisələrini birdəfəlik həll etməyini demirəm. Amma bunlar tarixdir, bu haqda mütəxəssislər danışsa daha yaxşıdır.

SB: Düz deyirsən, təklif edirəm qayıdaq öz zəmanəmizə. Bir az öz dərd-sərimizdən danışaq.

ƏN: Aha, qayıdaq öz mövzumuza.

SB: Ədəbi mühitin hazırkı vəziyyətini necə görürsən? Bu minvalla Azərbaycan ədəbiyyatı hara gedə bilər?

ƏN: Şikayət hissəsini buraxım, hamımız vəziyyətin bərbad olduğunu bilirik. Qısaca onu deyim ki, yazıçıların normal güzəranı yoxdur, məcbur ikinci-üçüncü işdə işləyirlər. Mirmehdi Ağaoğlu, Cavid Ramazanov kimi adamlar indi gərək çəkilsinlər dağın başına, bir il, iki il ancaq roman yazsınlar. Onların redaktor, jurnalist, tərcüməçi kimi özlərini xərcləməkləri bir tərəfə, pul haqqında bir dəqiqə də fikirləşməməlidirlər. Amma təəssüf ki, bizim bazar çox balacadır, yazıçı öz yaradıcılığından pul qazana bilmir, buna görə də özünü təkmilləşdirmək üçün motivasiyası qalmır. Bu barədə Olmayan iş otağı adlı yazımda ətraflı yazmışam, yəni şikayət hissəsini. Ona görə də təklif hissəsinə keçim.

Azərbaycanda bazar balaca olduğuna görə ədəbiyyatın inkişafı üçün mütləq dövlət dəstəyi – müxtəlif təşviq mexanizmləri, güzəştlər olmalıdır. Özü də bu mexanizmlər, güzəştlər Yazıçılar Birliyi kimi nimdaş qurumların monopoliyasında olmalı deyil. Bu mexanizmlərdə iştirak hamı üçün açıq olmalıdır, seçim prosesi də istedad və layiqliq əsasında baş tutmalıdır. Həm də dövlət bunu təkbaşına etməli deyil, məsələn, dövlət-özəl tərəfdaşlığı deyilən çərçivə var – xüsusi sahələrin inkişafı üçün özəl sektorla bir yerdə dövlət müəyyən təşəbbüsləri gerçəkləşdirir, ya da dəstəkləyir. İndi bütün dünya ölkələrində, məsələn, kino ilə bağlı bu cür mexanizmlər, güzəştlər var, hətta kino sənayesinin gəlirli sahə olduğu ABŞ-da da. Bizdə də müstəqil yaradıcı birliklərə dəstək, müəlliflərə fərdi qrantlar, rezidenturalar, nəşriyyatlar üçün tərcümə qrantları olmalıdır – amma heç kəsin müstəqilliyini əllərindən almamaq şərti ilə.

Azərbaycanda bir dənə normal, müstəqil ədəbi jurnal, yazıçı üçün rezidentura yoxdur. Nəşriyyat sistemi hələ də düzəlməyib. Həmid Herisçi yeni şeir kitabı buraxmalıdır, pul tapa bilmir, sponsor axtarır. Bunun adı biabırçılıqdır. Bu dəqiqə Həmid ağanın qapısının ağzında ən azı beş nəşriyyatın agenti elçi daşında oturub 24/7 gözləməlidir, qonorarının avansı da hələ kitabı işıq üzü görməmiş köçməlidir bankdakı cari hesabına.

Sən də Oktayı tanıyırsan, gürcüstanlı ədəbiyyatşünas. Bu yaxınlarda bir məqaləsini Bakıda dərc etmək istəyirdi, məndən bizdəki imkanlarla maraqlanırdı. Bakıda müxtəlif ədəbi-mədəni saytlardan ala biləcəyi qonorarın həcmini eşidəndə möhkəm təəccübləndi. Elə bilirdi bizdə Gürcüstandan iki dəfə çox olacaq, sən demə iki dəfə az imiş.

Ölkədə normal oxucu və nəşriyyat yoxdur ki, müəllif öz yazdığı kitabdan qazansın. Müstəqil mənbələrdən – saytlardan, təşkilatlardan, fondlardan maddi dəstək də yox kimidir. Dövlət dəstəyi isə çoxmaddəli istifadəçi razılaşması ilə gəlir, müəllifləri inkişaf etdirmək əvəzinə ələbaxan edir. Yazıçı da qalır daşla möhkəm yerin arasında. İndi bu cür bərbad şəraitdə Azərbaycan ədəbiyyatı hara gedə bilər?

SB: Dövlətlə, necə deyərlər, hər şey aydındır. Mənim işim camaatladır. Bilirsən məni nə heyrətləndirməkdədir? Azərbaycanlılar əllərini ağdan qaraya vurmaq istəmirlər, bir yaralı barmağa dərman olmaq istəmirlər, heç bir fədakarlıq etmək istəmirlər, həm də az qala bütün ali adlara, statuslara və bütün ali məqamlara iddia etməkdədirlər. Oturub gözləyirlər ki, bir dəstə adam qanlarını qaşığa qoyub, əyinlərinə kəfən geyib, bütün ailəsinin həyatını təhlükə altına atıb, bunların ölkəsinə demokratiya gətirsin. Bunlar da tum çırtlaya-çırtlaya, popkorndur, nədir, ondan yeyə-yeyə kimin necə çarmıxa çəkilməyinə, kimin necə dar ağacından asılmağına, kimin necə dərisinin soyulmağına, kimin necə boynunun vurulmağına tamaşa etsinlər… Hər cür zir-zibilə, hər cür mənasız əməllərə xərcləməyə pul tapırlar, iş gəlib kitaba çatanda, beş-üç manat verib kitab almağa canları çıxır. Bununla bərabər, həm də istəyirlər ki, Biləcəridən o tərəfdə ədəbiyyatları, yazıçıları, ümumən mədəniyyətləri tanınsın. Bu nə tərbiyəsizlikdir belə? Hər şeyin bir həddi olmalıdır. O cümlədən tərbiyəsizliyin də. Hələ utanmaz-utanmaz, həyasız-həyasız adama sual da verirlər. Səni niyə Biləcəridən o tərəfdə tanıyan yoxdur? Sən hələ zəhmət olmasa, birinci özün tanı, sonra başqalarının tanımağı haqqında danışarsan. Kitab alanların da çoxu mızıldana-mızıldana adamın boynuna o qədər minnət qoyur ki, deyirsən allah kəssin elə kitab almağı. Ay nə bilim tərcümə zəif idi, ay nə bilim süjet xoşuma gəlmədi, ay nə bilim filan təsvir məndə həyat eşqi oyatmadı, ay nə bilim kitabın üstündəki şəkil məni depressiyaya salır… Fikirləşirsən ki, adam kitab almasaydı bundan daha yaxşı olardı. Güya hər sahədə dəhşət tələbkar olmağa vərdiş ediblər. Sual olunur, belə tələbkardırlarsa ölkənin səhiyyəsi, təhsili niyə it günündədir?

Digər tərəfdən baxanda azərbaycanlıların heç bir fədakarlıq etmək istəmədən bütün ali adlara, məqamlara, statuslara iddiada bulunmaqları haradasa başa düşüləndir. Onlar öz mövqelərində tamamilə haqlıdırlar. Heç bir prosesdə iştirak etmədikləri halda Mirzə Cəlil bu Kufə əhli üçün jurnal nəşr edib, Rəsulzadə bunlar üçün dövlət qurub, Üzeyir Hacıbəyov bunlar üçün akademik musiqi yaradıb. Ona görə də tutar qatıq, tutmaz ayran fəlsəfəsiylə rahatca yaşamaqdadırlar. Heç nə də veclərinə deyil. Sabah konservatoriyanı bağlayıb yerində kababxana açsalar, beş-altı adamdan savayı heç kimin tükü də tərpənməyəcək. Necə ki, kitabxanaları bağlayıb yerində kababxanalar açanda beş-altı adamdan savayı heç kimin tükü də tərpənmədi. Bu dəqiqə azərbaycanlıları narahat edən ən vacib məsələ toyların qadağan olunmasıdır.

Onlara şadlıq evi lazımdır. Gedib orada atlanıb-düşsünlər, qızıllarını, o iyrənc paltarlarını bir-birlərinə göstərsinlər, mahnı oynamaq üstündə dalaşsınlar, bıçaqlaşsınlar, toyda özlərinə arvad, ər tapsınlar, artsınlar, çoxalsınlar, doğub-törəsinlər… Gah orada gizli toy keçirirlər, gah burada gizli nişan keçirirlər. Adamda belə təəssürat yaranır ki, elə bir fəaliyyəti qadağan olunmuş hansısa təşkilat zirzəmidə zadda gizli tədbirlər keçirir, gizli mətbəədə vərəqələr çap edir… Nə olub? Dünyanın axırıdır? Toy qadağan olunub, olmaz, vəssalam. Yəni bunu başa düşmək bu qədər çətindir? Yox, azərbaycanlılar toysuz qala bilməzlər. Azərbaycanlılar üçün toysuz qalmaq elə dünyanın axırı deməkdir. Çünki, toy, şadlıq evi, mahnı, oynamaq üstündə dalaşmaq, bıçaqlaşmaq onların həyatının yeganə mənasıdır. Səni inandırım, bu toy qadağası bir az da davam etsə, azərbaycanlılar hansısa ölkəyə hücum edəcəklər. Təcili bu toy, nişan qadağasına bir əncam çəkmək lazımdır. Əks halda bölgə qan çanağına dönəcək. Tam ciddiyəm, heç kim fikirlərimi absurd kimi qəbul etməsin.

ƏN: Pandemiya və karantinə görə insanlar çox həssas olub. Hər kiçik məsələyə əsəbiləşirlər. Məncə, insanları daha da qıcıqlandırmasaq, yaxşı olardı. Allah-təala bu yarasa yeyənlərin bəlasını özü versin. Amin.

SB: Əli bəy, mart ayından yeni hekayələrə başlamaq fikrindəyəm. Məsləhətlərinə ehtiyacım var. Mənə hansı məsləhətləri verə bilərsən?

ƏN: Uğurlar diləyirəm. Yeni hekayələrini səbirsizliklə gözləyəcəm. Evdən siçovul çıxaran adlı hekayəndən sonra sənin bədii yaradıcılığın keyfiyyətcə yeni mərhələyə keçib. Ola bilər özün fikir verməmisən, amma mən tamam yeni Seymur Baycan görürəm o hekayələrdə. Yeri gəlmişkən, bu yaxınlarda Matey Vişnekin bir romanını oxuyurdum, Preventiv xaos. Rumın dilində çıxıb, 2019-da rus dilinə tərcümə olunub. Sənin Evdən siçovul çıxaran hekayəndə etdiyin fəndin eynisini o da öz romanında edib. Sadəcə sən bu fəndi yığcam hekayədə ustaca verə bilmisən, Vişnek isə siyasi pamfletə oxşayan zəif bir romanda dartıb, dartıb şitini çıxardıb. Sən ürəyinə qulaq asmısan, Vişnek isə ancaq başına, ona görə də texnika xətrinə materialı zay edib. Ümumiyyətlə, sənin yazılarında böyük ürək var, amma icazə versən, burada səni bir az tənqid edərdim – texnikanı da bəzən cinayət səviyyəsində gözardı edirsən. Yazının bir yerində qəfil qeyri-funksional lirik ricətlərə çıxırsan, ya da vacib olmayan təkrarlara gedirsən. Hələ hamı sənin o məşhur yeyib-içmək səhnələrindən şikayətlənir. Mən də razıyam ki, o yeyib-içmək səhnələri bəzən çox qrotesk alınır. Biz renessans dövründə yaşasaydıq, problem olmazdı, amma indi axı bayırda XXI əsrdir, millət acdır, bir çoxları hətta vegetarian və veqandır, ət yeməklərindən iyrənir. Sənin o ət yeməkləri bol olan səhnələrin nə qədər vegetarian, veqan oxucunun heysiyyəti ilə oynayır, təsəvvür edə bilməzsən.

Bir məqamı da qeyd edim. Sənin publisistik üslubuna xas bariz xüsusiyyətlərdən biri didaktikadır. Bəzən bu didaktika sənin bədii əsərlərinə də yol tapır. Bizim azsaylı oxucular isə məsləhət almağı sevmirlər. Onlar öyrəşib ki, özləri yazıçılara məsləhətlər versinlər, ona görə də yazıçı onlara məsləhət verəndə əsəbiləşirlər, müəllifə nifrət edirlər. İtalo Kalvinodan iqtibas gətirsəm, müasir oxucu elə bir əsər oxumaq istəyir ki, həmin əsər ona heç bir həyat fəlsəfəsi yükləmək istəməsin, əvəzində isə ara vermədən hekayə nəql eləsin, əhvalat üzərinə əhvalat qalasın, oxucuya əsərin necə böyüməsinə, bir ağac kimi qol-budaq atmasına tamaşa etmək imkanı yaratsın. Hekayəçilik yenidən dəbə minir, müasir oxucu tonqal ətrafında yığışıb nağıllara qulaq asan əcdadları kimi ancaq yeni hekayələr istəyir, bu hekayələrdən dərs çıxarmağın isə öz ixtiyarına buraxılmasını tələb edir.

Mənim deyəcəklərim bu qədər. Ümid edirəm ki, konstruktiv bir şeylər deyə bildim.

SB: Həm məsləhətlərinə, həm də söhbətə vaxt ayırdığına görə sənə dərin minnətdarlığımı bildirirəm.

ƏN: Mən də maraqlı söhbətə görə, maraqlı suallara görə təşəkkür edirəm.