Ermənistan rəhbərliyinin Qarabağ məsələsinin tənzimlənməsilə bağlı səsləndirdiyi bəyanatlar sülh sazişinin imzalanacağına ümid yaratsa da, yaxın dövrlərin təcrübəsi maksimum diqqətli olmağı tələb edir. Nikol Paşinyanın hakimiyyətdə olduğu dönəmdə dəfələrlə öz mövqeyini dəyişməsi unudulmayıb. Digər tərəfdən, bölgədə sülhməramlı missiya ilə çıxış edən Rusiyanın, onun Qarabağdakı kontingentinin və köhnə-yeni komandanlarının davranışları da narahatlıq doğurur.

Siyasi analitik, təhlükəsizlik məsələləri üzrə ekspert İlham İsmayıl bu mövzuda sualları cavablandırdı.

- İlham bəy, oktyabrda Azərbaycan və Ermənistan rəhbərliyinin Moskvada bir araya gələcəyi və hətta sülh sazişinin imzalanması ilə bağlı danışıqların başlayacağı barədə məlumatlar dövriyyədədir. Real situasiya nə deyir, tezliklə sülh bağlanacaqmı?

- 10 noyabr Bəyanatından sonra Ermənistanın istəmədiyi əsas məsələ məhz sülh müqaviləsinin olması idi. Atəşkəs razılaşması kimi dəyərləndirdikləri bəyanatın perspektivdə sülh müqaviləsi ilə yekunlaşmasını yalnız böhran içində olan Ermənistan siyasi rəhbərliyi deyil, onlara müxalif qüvvələr, təsir imkanları hələ də qalan erməni diasporu və ən əsası, Rusiya başda olmaqla, ABŞ və Fransa da qəbul etmək istəmədi. Bu günədək qeyd olunan tərəflər birbaşa və dolayısı ilə bu sənədin imzalanmasının əleyhinə siyasət aparıblar. Təəssüf ki, bu müddətdə qalib dövlət kimi Azərbaycan da sərt mövqe nümayiş etdirmədiyi üçün zaman qazanan düşmən və havadarları qəbul olunmayan şərtlər irəli sürərək, münaqişənin qeyri-müəyyən müddətə uzadılmasına səbəb olublar. 10 noyabr bəyanatının müddəalarını yerinə yetirməyən qarşı tərəf (lər) sərhəd müəyyənləşməsini, sülh müqaviləsini təbii ki, tezliklə həll edəsi deyildilər.

Oktyabr ayında Moskvada sülh müqaviləsinin imzalanması real görünmür, amma Kremlin bayrağı altında bu istiqamətdə danışıqların başlanması, müzakirələr aparılacağı barədə məlumatlar daxil olur. Bəlkə də Ermənistanın indiki siyasi rəhbərliyi sülh müqaviləsinin tezliklə imzalanmasını həqiqətən istəyir, amma daxili təzyiq və iki dövlət arasında istənilən sənədin yalnız Rusiyanın patronajlığı altında imzalanması siyasəti buna mane olur. Rusiyanın marağı Cənubi Qafqazda təsirini sürdürmək üçün hər iki tərəfi özündən asılı etməkdir. Amma münaqişənin hərbi həlli də Rusiyaya sərf etmir, ona görə də məhz Moskvada elə bir sülh sənədi və ya hansısa “keçid sazişi” imzalatdırmaq istəyir ki, bölgəyə təzyiq və təsiri davamlı olsun.

- Konkretləşdirsək, mövcud vəziyyət sülh müqaviləsini bağlamağa imkan verirmi?

- Ermənistan silahlı qüvvələri hələ də Azərbaycan ərazisindədir və biz o ərazilərə nəzarət edə bilmirik. Bu ərazi yalnız Qarabağ deyil, həm də Qazax rayonunun işğal altında olan kəndləri və Kərki kəndidir. Həmin ərazilərə qaçqınlarımızın da qayıtması həll edilməyib. Bu problemlər sülh müqaviləsi imzalamazdan əvvəl həll edilməlidir. Azərbaycanın sərt ritorikası düşməni psixoloji gərginlikdə saxlasa da, son nəticənin alınmasına real təsir göstərmir və tədricən adiləşir. Biz qeyd olunan ritotika ilə yanaşı, konkret addımlar atmalıyıq və qardaş Türkiyə ilə koordinasiyalı siyasi fəaliyyətə başlamalıyıq. Türkiyə ilə birgə hərbi təlimlər, qardaş ölkənin daimi hərbi nümayəndəliyinin yaradılması təqdirəlayiq siyasətdir. Müharibənin bitməsinin ildönümü yaxınlaşır, əgər müvəqqəti yerləşmiş sülhməramlıların ilk beşillik müddətdə fəaliyyətinin yekunlaşmasını istəyiriksə, Qarabağ siyasətində yeni bir mərhələ başlatmalı və zaman itkisinə yol verməməliyik.

- Rusiya sülhməramlılarının komandanı Rüstəm Muradov missiyasını başa çatdırarkən İrəvanla vidalaşdı. Yeni təyin olunan komandan Kosobokov isə görüşlərinə İrəvandan başladı. Sizcə, bu, hansı anlamı kəsb edir? Rusiya bu davranışla nə demək istəyir? Bakı bunun qarşılığında hansı reaksiyanı verməlidir ki, sülhməramlıların komandanı yerini bilsin, Azərbaycan ərazisində xidmət keçdiyini bir daha unutmasın?

- İlk gündən Rusiya sülhməramlı kimi deyil, tərəf kimi hərəkət etdiyini açıq göstərib və davam edir. Burada fərdlərin - yəni istər Muradov olsun, istərsə də Kosobokov - rolu subyektiv xarakter daşıyır. Komandanlar Rusiya Federasiyasının maraqlarını və tapşırıqlarını həyata keçirənlərdir. Ona görə də Rüstəm Muradovun İrəvanla vidalaşması və ertəsi gün Mahaçqalada verdiyi müsahibədən məlum olur ki, Rusiyanın Qarabağda hədəfi nədir. Muradov deyir: “Rusiya Federasiyası sülhməramlılarının fəaliyyətini yalnız müsbət qiymətləndirirəm. Bizə qiyməti yerli əhali verir - bu gün Qarabağda həyat tam qaydası ilə gedir. Proses davam edir, insanlar geri qayıdır, başqa problemlər həll edilir”. Erməni silahlı birləşmələrinin çıxarılmasına, azərbaycanlıların da geri qayıtmasına, göründüyü kimi, münasibət bildirməyib, çünki bu, onun ölkəsinin marağında deyil.

Dediyiniz kimi, yeni təyin olunan komandan Mixail Kosobokov da tanışlığa  İrəvanda Ermənistanın müdafiə naziri ilə görüşdən başlayır. Rusiya rəhbərliyinin bu gedişləri bir daha təsdiq edir ki, rəsmi Moskva ədalətli hakim deyil, tərəf tutur. Bunlar vacib detallardır, münasibətin göstəricisidir. Azərbaycan ərazisində fəaliyyət göstərmiş və fəaliyyət göstərəcək sülhməramlı komandan Bakıdan vidalaşıb, Bakıdan Qarabağa yollansa, bunun beynəlxalq hüquqa əsaslandığını açıq bəyan etmiş olur. Bütün Qarabağ beynəlxalq hüquqda Azərbaycan ərazisi kimi qəbul edilib, ona görə də tərəflər heç bir irad bildirəsi deyil. İndi isə Bakı öz narazılığını rəsmən bildirməlidir. Cəmiyyətin etirazı rəsmi etirazı əvəz etmir.

- Bu arada Rusiya XİN sözçüsü Mariya Zaxarova deyib ki, Qarabağla bağlı üçtərəfli razılaşmaların bütün müddəalarının icrasını qeyd-şərtsiz təmin etmək lazımdır. Bunu rəsmi Moskvanın Ermənistana xəbərdarlığı kimi dəyərləndirmək olarmı?

- Rusiya prezidenti üçtərəfli razılaşmaya imza atıb. Vladimir Putinin xarakterində eqo, özünə-sözünə hörmət nümayiş etdirməsi dünyaya məlumdur və onun bu xarakteri ilə dünya gücləri də hesablaşırlar. Mariya Zaxarovanın dedikləri də Rusiya prezidentinin Azərbaycana simpatiyasından və ya Ermənistana xəbərdarlıqdan deyil, öz imzasına hörmətdən qaynaqlanır. Onsuz da sülhməramlılardan olan narazılıq Rusiyanın nüfuzuna xələl gətirir. Proseslərin sabah Minsk Qrupunun aktivləşməsinə gətirib çıxarmaması üçün Moskva bəzi öhdəliklərini yerinə yetirməyə məcburdur. 10 noyabr bəyanatının müddəalarından birinin - erməni silahlı birləşmələrinin çıxarılması məhz ilk növbədə Rusiyanın öhdəliyidir. Hələ ki, yerinə yetirmir.

- Ancaq məsələnin digər tərəfi də var: erməni mediası Zaxarovanın növbəti dəfə Qarabağın statusundan bəhs etdiyini yazıb. Azərbaycanın statusla bağlı mövqeyi bəlli olduğu halda, şimaldan yenə də status mesajları gəlməkdədir. Bir müddət öncə rusiyalı həmsədr Bakıya gəldi, ardınca İrəvanda Ermənistan rəsmiləri və Qarabağ separatçıları ilə görüşdü. Sizcə, Rusiyanın hansı planı və ya istəkləri var?

- Rusiyanın Qarabağın status məsələsini bu mərhələdə gündəmə gətirmək planı yoxdur. Hələ müharibə bitəndən sonra Rusiya XİN-in rəhbəri Sergey Lavrov bəyan etmişdi ki, status məsələsi gündəmdə deyil, bu məsələyə birgəyaşayışdan sonra qayıdacağıq. Yəni, Rusiya status məsələsini tam inkar etmir, onu sonrakı mərhələyə daşımaq istəyir. O mərhələ, növbəti beşillik müddətdir. 10 ildən sonra nələr olacağını Putin belə demişdi: “ Münaqişənin son həllini gələcək rəhbərlər həll edəcək”. Yəni, ən azı Putinin rəhbərliyi dövründə 10 il Rusiya Qarabağda qalmaq niyyətini dolayısı ilə çatdırmış olub.

- Nikol Paşinyanın son bəyanatı konstruktiv təsir bağışlayır. Hava sərhədinin açılması və Türkiyə ilə gizli danışıqların aparılması barədə də xəbərlər var. Bundan əvvəl Türkiyə lideri Rəcəb Tayyib Ərdoğan prosesin içərisində Putinin olduğuna eyham vurmuşdu. Sizcə, Rusiya bu dəfə Ermənistan-Türkiyə və ya Ermənistan-Azərbaycan anlaşmasına imkan verəcək, yoxsa 90-ların sonlarındakı İstanbul zirvəsi ərəfəsində baş verənlər təkrarlanacaq?

- Paşinyanı indiki vəziyyətdə Qarabağdan çox, ölkəsinin iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq düşündürür. İqtisadi problemlərin həlli ilə cəmiyyətdəki narazılığı yumşaltmaq istəyən baş nazir bilir ki, bu, yalnız Türkiyə və Azərbaycanla münasibətləri mülayimləşdirməkdən keçir. Rusiya özü də etiraf edir ki, Türkiyə ilə yaxınlıq Ermənistanın iqtisadi inkişafı deməkdir. Ona görə bu tezliklə Türkiyə - Ermənistan münasibətlərinin tam yoluna düşməsi mümkün deyil. Əgər hansısa yaxınlaşma olacaqsa, hörmətli Ərdoğanın dediyi kimi, prosesin içərisində Rusiya olacaq. Bu cür yaxınlaşmalara müxtəlif dövrlərdə cəhdlər olub və Qərb bu işdə baş rolda olduğuna görə baş tutmayıb, Rusiya mane olub - 2009-cu il İsveçrədə imzalanan razılaşmanı xatırlamaq kifayətdir.

- Erməni mediası vaxtaşırı Kərki və Qazaxın kəndlərinin qaytarılacağı, hətta Paşinyanın gizli sənəd imzaladığını açıqlasa da, hətta Nikol Paşinyanı komanda üzvlərindən bəziləri “bu, heç vaxt olmayacaq”, deyirlər. Ermənistan yenə də vaxt udmağamı çalışır toparlanmaq üçün?

- Bu kəndlərin məsələsi sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyasında həll olunmalıdır. Amma, qeyd etdiyiniz kimi, hətta Paşinyanın öz komandasında da bunu qəbul etməyənlər var. Təbii, onların mane olması, əks fikir bildirməsi həlledici mövqe deyil. Paşinyan bu kəndlərin məsələsini 10 noyabr bəyanatından çıxartmağa nail olmuşdu, əks halda, razılaşmanı imzalamayacağını da etiraf etmişdi. O, təklif etmişdi ki, məsələyə sonrakı mərhələdə baxılsın. Xatırlayırsınızsa, razılaşmanın ilk yayılan nümunəsində qeyd olunan kəndlərin məsələsi Kəlbəcər, Lacın, Ağdamın tərk edilməsi ilə bərabər qoyulmuşdu. Hətta, Ərdoğan da çıxışlarının birində bunu vurğuladı. Bu məsələ sərhədlərin müəyyənləşməsində mütləq həllini tapmalıdır və işğalda olan ərazilər boşaldılmalıdır. Həmin torpaqların azad edilməsi üçün Azərbaycan bu gün də hərbi yolu seçmək hüququna sahibdir.

- Laçındakı Türkiyə-Azərbaycan birgə təlimləri real əməliyyatlara çevrilə bilərmi?

- Bu təlimlər çox əhəmiyyətlidir və düşmənə mesajdır, həm də yalnız ona yox... Tezliklə “Üç qardaş” adı ilə Türkiyə-Azərbaycan və Pakistan xüsusi təyinatlılarının birgə təlimlərinin də keçirilməsi nəzərdə tutulur. Bunlar çox ciddi addımlarıdır. Onların real əməliyyata keçməsi sülhməramlılar olduğu müddətdə imkansızdır. Amma, yenə də deyirəm, bu, ciddi mesajdır.

- Bayaq keçmiş komandandan bəhs etdik. Rüstəm Muradov onu da deyib ki, 5 ildən sonra sülhməramlıların mandatının uzadılmasına baxıla bilər. Bu, nə mənanı verir: heç bir mandatı olmayanlar Azərbaycan ərazisində əbədi qalmağamı gəliblər? Yenə də nəzərlər rəsmi Bakının qərarının nə olacağına yönəlir. Sizcə, cavab nə olmalıdır?

 - Muradovun dedikləri Rusiyanın mövqeyidir. Onların “əbədi” qalmaması Azərbaycanın siyasətindən asılıdır. Azərbaycan qaçqınlarının keçmiş Dağlıq Qarabağa qaytarılmasını həll etmək bizim ən strateji addımımız ola bilər. 10 noyabr razılaşmasının bu bəndini tezliklə həyata keçirmək üçün ciddi siyasi danışıqların başlanması zəruridir.

“Yeni Müsavat”